Auteur: Peter Zunneberg

Licht in de duisternis (glas in lood)

Jac. Splinter koos voor het fragment van De Nachtwacht waarop een raam is te zien. “Ik heb niet zoveel met die figuratieve koppen, terwijl dit juist mooi aansluit bij mijn dagelijks werk.” Digitaal maakte hij het fragment lichter, zodat hij beter kon zien wat Rembrandt precies heeft geschilderd. Zo kreeg Jac. de details in de muur, het raam en de sponning pas goed te zien. Voor de muur koos hij gemengd glas met veel kleur om de stenen goed weer te geven, terwijl hij de lansen verbeeldde met  loden strips. Het raam is van facet geslepen transparant glas. “Zo krijg je het idee dat er daglicht binnenvalt.”

Het liefst had Jac. een lampje achter het paneel verwerkt om die lichtinval te versterken. “Maar dat leverde te veel gehannes op met stroomdraden. Daarom heb ik ervan afgezien. Hetzelfde effect bereik je ook al als het hele werk een eindje van de muur afstaat.” Maar een halszaak is het niet: ook hangend aan de muur, met een behangetje of de museumwand als doorkijkje, bereik je al een aardig effect.

Jac. wil de grootsheid van Rembrandt graag wat relativeren. “Het pleidooi dat elk kind in Nederland De Nachtwacht gezien moet hebben, vind ik nogal overdreven. Er is zoveel meer te ontdekken. Kinderen zouden ook gewoon naar een museum in de buurt kunnen gaan.” Juist omdat de schilder Rembrandt ver af staat van zijn dagelijks werk, heeft het werken aan dit fragment niet tot fantastische inzichten geleid. Maar een uitdaging was het wel. “Je probeert op eigen manier iets te doen met een fragment, zonder dat je wilt namaken of imiteren. Maar je moet ook uitkijken dat het geen cartoon wordt. Ik denk dat ik daar goed in ben geslaagd.”   

Website: jacsplinter.nl

Drie handen in het vlak (grafiet/kleurpotlood en pastelkrijt op satijn)

Janneke Baltussen liet haar oog vallen op een centraal vlak in De Nachtwacht, waarin  commandant Frans Banninck Cocq wordt geflankeerd door twee lichtgekleurde figuren,  Willem van Ruytenburch en het meisje met de kip. “Mijn oog viel meteen op de rode sjerp van de commandant, de valling, de kleur.” Haar liefde voor het fragment werd nog versterkt door het textiel in de schildering, vooral de bijna aanraakbare kanten kraag. 

Pas tijdens het werken aan het fragment vielen haar de handschoenen van Banninck Cocq op, wat de fascinatie nog verder aanwakkerde. Omdat één handschoen is uitgetrokken, kon ze aan de slag met drie handen in het vlak, waarvan twee handschoenen donker getint. “De ontblote hand is bijna lichtgevend, prachtig gesitueerd in het verlengde van de rode sjerp. Tijdens het werken aan het fragment is mijn fascinatie ervoor nog verder gegroeid.”

Aan de schilderijen van Rembrandt heeft Janneke nooit direct inspiratie ontleend, wel aan de etsen, voor haar een bron van visueel plezier. “Op een wulpse manier weet hij beweging in een plat vlak te prenten. De arceringen zijn ongelofelijk mooi. Soms hebben ze bijna iets sprookjesachtigs door hun sfeervolle lichtverwerking en de onderwerpkeuze.” Als andere bron van inspiratie noemt Janneke de zeventiende-eeuwse portretschilderingen, bij Rembrandt vol van emoties en uitdrukkingen. Al is Janneke in haar eigen werk liever op zoek naar voorbeelden met minder emoties, omdat die meer ruimte overlaten voor eigen interpretatie. “In veel van mijn werken kun je afleiden dat ik goed naar die zeventiende-eeuwse portretten heb gekeken. Ik kon de gezichten opvullen op mijn eigen manier. Het voordeel van een wat emotieloos voorbeeld is dat je er alle kanten mee op kunt.”

facebook.com/janneke.baltussen
Instagram: @jannekebaltussen

Klein stukje Nijmegen (monotype en linotype)

Janny Freriks denkt in oppervlakten, in lijnen en structuren. Ze maakt linosneden. Als er één deel van De Nachtwacht is waarin ze haar metier kwijt kon, dan is het dit fragment wel. Voor de donkere kelderingang, de gelige muur, de zwarte leuning, de grijze straat, de rode broek en de zwarte schoen gebruikte Freriks alleen al zeven stukken linoleum. De detaillering in de muur en het straatoppervlak, bracht ze aan met een tweede drukronde. “Alleen de sok heb ik met de hand ingekleurd. Ik vond het leuk om een klein stukje Nijmegen toe te voegen, vandaar dat ik die sok de vierdaagse-kleuren groen en oranje heb gegeven.”

Voor ze begon na te denken over haar deel van De Nachtwacht, had Janny niet zo veel met Rembrandt. Maar dat veranderde toen ze zich voor het project in zijn werk begon te verdiepen. “Rembrandts werk gaat over relaties tussen mensen, maar ook over wat ze voelen.” Freriks’ favoriet is Badende vrouw, het schilderij van Hendrickje Stoffels die met opgetrokken hemd door een rivier waadt. “Je ziet aan haar houding en gezicht hoe het koude water aanvoelt.”

Rembrandt heeft Janny de ogen geopend om op een betere manier het menselijk gevoel weer te geven. “Vooral zijn manier van omgaan met licht en donker en de manier waarop hij diepte geeft aan voorstellingen heeft mij veel geleerd.” Pas nog heeft ze op haar website haar oude werk bekeken en merkte ze op wat er beter zou kunnen. Niet dat ze nu heeft besloten om alles opnieuw te gaan maken, maar wel om het nóg beter aan te pakken. Binnenkort gaat ze met pensioen en kan ze zich volledig aan haar kunst wijden. “Door Rembrandt heb ik nu meer oog voor licht en donker.”

Website: laviedulino.nl

De kracht van de beperkingen (acryl op doek)

Joyce Houtzagers zit vanwege een agressieve vorm van jeugdreuma gekluisterd aan een rolstoel, een lot dat mede haar keuze voor juist dit fragment heeft bezegeld. Juist omdat ze zelf beperkt is in haar bewegingen, probeert ze haar innerlijke drang tot bewegen te vangen in haar schilderkunst. Zo gaan haar schilderijen vaak over haar onvervulde passies voor bijvvoorbeeld dans en paarden. Vandaar nu haar keuze voor het fragment met maar liefst vier benen in beweging. “Ik breng graag actie in mijn werken, gelukkig heb ik dat in dit fragment ook weer kunnen waarmaken.”

Joyce kampt met nóg een beperking, haar gezichtsvermogen is erg slecht. Met één blind oog en het andere met slechts zestien procent zicht, wordt elk werk een lastige oefening. Ondanks die beperking is het haar missie om het ‘onmogelijke’ te realiseren. Door haar visuele beperking ziet ze geen diepte, maar die weet ze in haar werk toch weer te geven. En door een beperkte armfunctie ging ze de bovenkant van de grotere doeken ondersteboven schilderen. “Als je niet te snel opgeeft kun je een oplossing vinden voor schijnbare onmogelijkheden, tenminste als je uit gaat van je mogelijkheden en niet van je beperkingen. Dit geldt eigenlijk voor iedereen.”

Voor iemand die sterk afhankelijk is van goed licht en sterke contrasten, is De Nachtwacht niet het meest voor de hand liggende kunstwerk om je aan te wagen. “Ik werd gefascineerd door dit gedeelte in De Nachtwacht, met subtiel licht en die dynamische voeten. Voor iemand met een beperkt gezichtsvermogen als ik, is dit een ware uitdaging.”

Website: joycehoutzagers.nl

Brutaal durven zijn (collage)

“Het is altijd fijn om te werken met iets waar je jezelf in thuis voelt.” Daarom koos Lin Gerritse een fragment met portretten. Het bracht hem dicht bij de mensen. In zijn collages staat het menselijk lichaam vaak centraal. “Ik haal het uit elkaar en vermeng het met bijvoorbeeld planten of architectuur of iets uit kookboeken, maar ook met anatomie, en dat zet ik weer terug in elkaar als nieuwe vorm.” Gerritse ziet het in De Nachtwacht terug in de kleding van de soldaten, de versiering, de hoeden, de kragen, hoe dingen gestikt zijn. “Bij Rembrandt zijn het kragen, bij mij organen.”

Een extra laag ontstond toen Gerritse bij zijn onderzoek naar Rembrandt stuitte op Paul van der G., die ooit zoutzuur over De Nachtwacht gooide. “De psychische stoornis waar hij aan lijdt, is eigenlijk het onbekende van de mens, waar ik ook veel mee bezig ben. We weten niet waarom hij het heeft gedaan, maar dat is iets wat je bij kunstenaars ook ziet. Waarom doet een kunstenaar iets? De context is iets wat mij dan bezighoudt, wanneer is het een kunstenaar en wanneer een verwarde man?” Voor zijn fragment probeerde Lin diverse verschijningsvormen uit voor zijn hoofdpersoon. “In één versie had hij vrouwelijke trekken, in een andere meer tribal, met oorlogsschmink. In de versie die ik heb ingeleverd zit van alles iets.”

Lin vond het een uitdaging om een balans te vinden tussen Rembrandt en zijn eigen werk. “Ik vond het leuk om met het werk van zo’n groot kunstenaar te spelen. Het is eigenlijk heel brutaal om een meester uit elkaar te scheuren en daar nieuwe afbeeldingen van te maken. Het heeft ook humor, neem het niet te serieus. Ik denk dat Rembrandt dat zelf ook wel zou waarderen.”

Website: lingerritse.com

Vertaling in twee kleuren (zeefdruk)

Toen Livia Matze haar fragment mocht kiezen was er al het nodige vergeven, maar door het contrast van licht en donker in haar fragment was ze er  toch blij mee. Livia maakt linosnedes die ze verwerkt tot zeefdrukken. Haar gebruikelijke werkwijze – starten met eens schets – kon ze overslaan omdat ze dit keer een bestaande afbeelding aan de basis stond. Die vertaalde ze in haar voorstelling in twee kleuren: goud voor de voor detaillering, zwart in de papierafdruk.

Het project vormde voor Livia een nieuwe leerschool over Rembrandt: over zijn aanpak van het licht, over zijn tekenwijze, zijn lijnen, de accenten die hij zet en de kleuren die hij kiest. Ook leerde ze over de kunstenaar dankzij gesprekken en het tv-programma Project Rembrandt. Rembrandt inspireert haar. “Door zijn eigenzinnigheid en zijn kont-tegen-de-krib-mentaliteit.”

Wat ze bovenal leerde dankzij het werken aan haar fragment: dicht bij jezelf blijven. “Ik had allerlei ideeën over een aanpak, met veel meer kleur en allerlei materialen, dingen die ik zelf niet snel zou doen.” Maar gaande het proces drong zich een conclusie op: het werk wordt sterker zonder al die opsmuk, en zonder een indruk van hyperrealisme. “Daar houd ik niet van. Nu is het precies zoals het moet zijn om het juiste gevoel en de juiste sfeer over te brengen.” 

Instagram: @liviamatze
www.etsy.com/nl/shop/LiviaMatze

De touwtjes in de trommel (mixed media met een basis van olieverf)

Van de oorspronkelijke Nachtwacht is ook ter rechterzijde een reep verwijderd, van zo’n twintig centimeter. In deze herstelde versie komt de man met de trommel veel beter tot zijn recht, voor Marie-Louise Janssen het aangrijpingspunt voor juist dit fragment. Waarom? “Vanwege de houding van de trommelaar met de wijde mouwen, de in het oog springende trom en het sterke contrast tussen licht en donker.”

De trommel is in dit fragment iets de marge gehaald, en Marie-Louise legt er graag nóg meer nadruk op, zeg maar, door de trommel te laten klinken. Het in het oog springende geel werkt mee en heeft ze in haar versie gehandhaafd, nieuw is de extra dimensie die ze aan de trommel heeft toegevoegd. Zie de nauwkeurige bewerking met kopspijkertjes en ronde siersteentjes, de met een structuurpasta gevormde randen die de trommel iets naar voren haalt, én de kleine stukjes koord. Klinkt eenvoudig, maar de maatvoering van het touwtje luistert nauw. “Ik ben zowat de hele stad afgegaan om precies het goede koord te vinden. Die nauwkeurigheid was ik aan deze prachtige trommel verschuldigd.” 

Het werken in drie dimensies in dit fragment smaakt naar meer en luidt mogelijk een nieuwe fase in van haar kunstenaarschap. “Het was een enorme uitdaging”, zegt ze. Maar gelukt. “Wat vertrouwen geeft om deze nieuwe werkwijze ook toe te passen in andere werken.”

Instagram: @marielouisejans

De zichtbare pijn en emoties (olieverf op papier)

Midden bovenaan in De Nachtwacht gaapt een donkere leegte, voor Mark Kuster een bron van inspiratie. “Rembrandt schilderde vaak zulke in het donker weggestopte hoeken en achtergronden, voor mij de meest aansprekende elementen in zijn werk.” Waarom? Vanwege de suggestie van een wereld die erachter schuilgaat, de handreiking van de meester om verder te fantaseren. “Ik zie in die donkere ruimtes de vage contouren waar ieder moment een personage uit kan opdoemen.”

Dankzij Mark kunnen we nu in De Nachtwacht het personage Lucretia verwelkomen, gespietst aan de lans van een soldaat. Hoe zij daar terecht is gekomen, laat Mark in het midden, net als de aanleiding om haar aan de spiets te rijgen. Maar dat het Lucretia moest worden stond vast: hoofdpersoon uit zijn favoriete en gelijknamige werk van Rembrandt, “een van de meest donkere doeken van Rembrandt waarop Lucretia zelfmoord pleegde”. De zelfportretten van Rembrandt boden het aanknopingspunt voor de gezichtsuitdrukking: alle pijn en emoties zijn duidelijk zichtbaar, waarmee hij de kwetsbaarheid van het personage tot centraal thema van zijn fragment verhief.

Voor Mark is Rembrandt het begin van de moderne kunstenaar: waar zijn voorgangers volgens hem veelal druk waren met Bijbelse  voorstellingen en portretten van edelen, durfde Rembrandt  volgens Mark zichzelf centraal te stellen, door op een kwetsbare manier het ouder worden te verbeelden, en de emoties en tegenslagen in het leven. Mark noemt hem hierom de beste schilder ooit. “Vanwege zijn manier van werken, zijn toets, en vanwege het schilderen van licht en donker.” 

instagram: @markkuster3

Uit met die laarzen! (acryl op doek)

De laarzen, zwierig, modieus en trots, door Rembrandt schitterend in het licht gezet. Dat was waar het voor Mieke Koenen gebeurde, dat was het fragment dat ze wilde hebben. Een klein probleempje: Mieke schildert al haar hele kunstenaarsleven één thema: het menselijk lichaam, naakt. En daar passen geen kledingstukken in. Dus de laarzen moesten uit. En dus verschijnt er een man blootsvoets. De man erachter mocht wel zijn schoenen aanhouden, maar kreeg een afgezakte sok. En er was nog iets in haar fragment waar Mieke voor viel, het hondje. “Zo’n keffertje! Voor mij was dat de perfecte tegenhanger.”

Miekes eerste kennismaking met Rembrandt was op twaalfjarige leeftijd via het boek van Bob Haak, Rembrandt: zijn leven, zijn werk, zijn tijd. Ze kreeg het als cadeau en was er blij mee. “Maar ik vond hem maar een vreemde schilder, alles was zo donker, heel veel kon je helemaal niet zien.” Miekes ogen werden geopend toen ze in 2006 de tentoonstelling Rembrandt – Caravaggio bezocht. “Wat ik daar van Caravaggio zag, was precies zoals ik het kende uit boeken. Maar van Rembrandt helemaal niet. Als je daar met je neus bovenop stond, waren het verfklodders en slordige penseelstreken. Maar verder weg werd het ineens een voorstelling. In vond dat adembenemend.”

Door te werken aan haar fragment leerde Mieke zoals zij het noemt “haar onvermogen te aanvaarden”. “Ik ben geen Rembrandt. Ik kijk naar zijn werk en probeer er wat van te maken. Ik heb haast de neiging me te verontschuldigen. Eigenlijk is het best schaamteloos om een stukje van hem opnieuw te willen doen. Sorry Rembrandt, ik doe mijn best.”

Website: miekekoenen.nl

De allerzwaarste donkerte

Viel dat even tegen: Montse liet haar keuze vallen op het fragment met de allerzwaarste donkerte, het echte zwart, maar oog in oog met De Nachtwacht – om de donkerte te checken – bleek van haar geliefde diepzwart geen sprake. “Het is wel een donker fragment, maar ik noem het bij nader inzien een geroezemoes van okers en grijzen.” Zwart is sinds twee jaar dé kleur in de werken van Montse. Haar atelier ligt bezaaid met zwarte fragmenten, plastics, snippers, buisjes, alles wat zwart is en op straat ligt neemt ze mee. Om te voorkomen dat ze in de zee belanden: “Zwart plastic is het moeilijkst om te recyclen.”

Na de ontnuchterende feitencheck van De Nachtwacht stond Montse voor een nieuwe uitdaging: hoe haar fragment aan te pakken? Ze moest haar vertrouwde weg verlaten, op zoek naar een geheel nieuwe uitdrukkingsvorm. Rembrandt zou het met genoegen hebben aangezien, vermoedt Montse. “Hij nam in zijn werken beslissingen die van lef getuigen, hij zocht het ongemak op.” Zie op De Nachtwacht het kleine meisje in het volle licht tussen de stoere mannen van de schutterij. “Dingen die half geschilderd zijn, het hondje. Dwars tegen de conventies van de gevestigde orde in. In het besef dat waar je de barrière doorbreekt het interessante begint.”

“De opgave waarvoor ik stond was heel spannend. Zou mijn nieuwe aanpak gaan lukken? Je kunt falen, maar dan heb je in elk geval iets ontdekt, iets geleerd.” Terugkeren naar haar vertrouwde pad, om dan toch maar iets met zwart te gaan maken, was geen optie. Rembrandt zou het gezegd kunnen hebben: “Als ik mezelf betrap op gemakzucht, moet ik stoppen.”

Het is Montse Hernàndez gelukt: “Iets maken dat je vooraf niet had kunnen bedenken.” Haar werkwijze: op enkele geheide Rembrandt-locaties in Amsterdam – Rembrandthuis, Doelenstraat, Rijksmuseum – nam ze tal van snapshots, die in het fragment de strakke ordening vormen. Dat is de grafisch vormgever in haar. Haar kunstenaarschap ontwaakte in de laag die erbovenop ligt, een ogenschijnlijk toevallige roezemoes van donkerte. Die vlek is ontstaan door het papier op een geluidsbox te leggen, waarbij geluidstrillingen het op het papier liggende krijt in beweging brachten. En dat geluid heeft dezelfde bron als de foto’s: opnames van het straatrumoer op de drie genoemde locaties. “Er zit een opname tussen van een Spaanssprekende gids die over Rembrandt vertelt.

Mooi toeval, Spaans is Montses tweede taal, het Catalaans de eerste. Nog meer toeval: de lans bovenop het stripverhaal van foto’s eindigt – zonder bedoeling vooraf – precies op de foto waarin het fragment staat afgebeeld dat Montse onderhanden heeft genomen. “Een soort Droste-effect als toetje.”

De dialoog die ze met Rembrandt is aangegaan in dit werk kan haar bekoren. “Het heeft me verder gebracht. Zijn bevlieging is onze motor, en brengt ons tot iets nieuws.” In de geest van Rembrandt formuleert ze haar Leitmotiv als kunstenaar. Kan het anders? Het totaalwerk van 25 fragmenten stelt precies die vraag over De Nachtwacht, constateert Montse. “25 keer is onafhankelijk van elkaar deze vraag gesteld, als het goed is. Kan De Nachtwacht anders? Ik denk van wel, alles kan anders, zelfs De Nachtwacht.”

Instagram: @montsehernandezisala
Website: montse-hs.com